Het wierdedorp Witttewierum
Het wierdedorp Werum of Wierum is ooit gelegen geweestaan de rechtervoet van de Fivel, evenals Ten Post, Oldersum, Loppersum, Oosterwijtwerd en Spijk. Het ligt ongeveer één km ten zuiden van Ten Post in de gemeente Ten Boer. Ten Post wordt lange tijd gezien als een gehucht onder Wittewierum.
Wittewierum is een dorp rijk aan historie. In het jaar 1211 schenken de inwoners van Wierum hun dorpskerk aan een pas opgerichte kloostergemeenschap te Romerswerf of Nijenklooster onder Jukwerd. Het klooster dankt zijn bekendheid mede aan het feit dat de stichter van het klooster, de abt Emo van Huizinge en later de tweede abt Menko, een (nog altijd in de Rijks Universiteit van Groningen bewaarde) Kroniek hebben geschreven. Uit deze Kroniek krijgt men geen vrolijk beeld van het leven in het terpen- en wierdengebied. Behalve over de regionale oorlogen en twisten, die in die dagen geheel Europa teisteren, leest men voortdurend van stormen, natuurrampen, ziekten en misoogsten. De kroniek van het klooster Bloemhof vertelt ook uitvoerig over de verhuizing en stichting van het klooster te Wierum in het jaar 1213 en over de opname van de jonge communiteit in de orde van de Premonstratenzers of Norbertijnen in 1217, onder de naam Floridus Hortus of Bloemhof. Het witte habijt van de monniken veroorzaake de naamsverandering van het dorp. Over Emo en Menko en het klooster Bloemhof is op NdV een afzonderlijk artikel geplaatst: Emo en Menko en het klooster Bloemhof te Oosterwierum.
Wierum wordt in de loop der tijd Wittewierum. In 1238 wordt begonnen met de bouw van een nieuwe bakstenen abdijkerk. Dit is het eerste schriftelijke bericht over het bakken van stenen in de Nederlanden. Nauwkeurig worden de voorbereidingen, de steenfabricage en de organisatie van de bouw beschreven. Vanuit het klooster wordt de systematische ontginning van het omliggende gebied ter hand genomen.
Bloemhof wordt een machtig klooster dat in Fivelingo veel landerijen, met meer dan 2300 ha land en invloed heeft bezeten. Ooit hebben er 1000 monniken en nonnen in Wittewierum en in de zustervestiging Nijenklooster gewoond. In 1561 zijn er nog maar drie of vier monniken en wordt het klooster opgeheven. De bezittingen worden bestemd voor het nieuwe bischoppelijk kapittel van Groningen. In 1566, tijdens de 80-jarige oorlog, brandt het klooster grotendeels af, maar blijft de abdijkerk ten dele bewaard. Cornelius Hermanszoon, de laatste abt van Bloemhof, neemt de nu zo vermaarde kroniek mee naar Groningen. De gebouwen van het klooster zijn afgebroken door Johan Knijff, die onder Alva benoemd wordt tot bisschop van Groningen. Met de stenen ervan zijn grote delen van het tegenwoordige Prinsenhof in de stad Groningen gebouwd.
De klok uit 1373 hangt nu in de kerktoren van Slochteren. In 1598 is er een verkoping van de restanten van het klooster en in 1604 wordt er, ook van de kloosterresten, op de fundamenten van de abdijkerk een protestantse kerk gebouwd, die in 1863 moet wijken voor het huidige bouwwerk.
Bij de restauratie van dit godshuis komen oude 13e-eeuwse funderingen van een romano-gotische kruisbasiliek tevoorschijn, die de verschijnings-vorm van de abdijkerk van 1238 is geweest. Op de pijlers van het schip, deel uitmakend van een alternerend stelsel (1), blijken de kerken uit 1604 en 1863 te zijn gebouwd. De toren van de laatste kerk wordt in de Tweede Wereldoorlog onherstelbaar beschadigd door een luchtballon. Waarschijnlijk door het ontbreken van belangrijke weg- en waterverbindingen komt het dorp niet tot verdere ontwikkeling. Na de aanleg van het Eemskanaal rond 1875 komt er meer bebouwing aan de doorgaande weg en er komt zelfs een voetpad naar het kanaal. Bij de aanleg van een nieuwe weg tussen Ten Post en Wittewierum, in 1937, stuit men iets ten noorden van de bebouwing van het dorp, rechts van de weg, op de resten van een duiventil. Het land, nu doorsneden door genoemde weg, draagt de veldnaam 'Doefkaamp'.
Op de wierde ligt een tot de verbeelding sprekend kerkhof. De oudste grafzerk dateert uit 1669, de laatste begraving heeft in 1919 plaatsgevonden. De geaccidenteerde terreinen in de omgeving verraden de ligging van het voormalige kloostercomplex. Kerk en kerkhof zijn in 2002 gerestaureerd en zijn nu in bezit van de Stichting Oude Groninger Kerken. Het terrein wordt beheerd door Landschapsbeheer Groningen. Het dorp Wittewierum telt momenteel nog ongeveer 140 inwoners.
De kerk
Conelius Hermanszoon de laatste abt neemt, zoals eerder al geschreven, de nu zo vermaarde kroniek mee naar Groningen. In 1568 is er de verkoping van de restanten van het klooster en In 1604 wordt er, ook van de kloosterresten op de fundamenten van de abdijkerk een protestantse kerk gebouwd, die in 1883 moet wijken voor het huidige bouwwerk. Bij de restauratie van dit godshuls komen in 2002 kortgeleden oude 13e-eeuwse funderingen van romano-gotische kruisbasiliek bloot die de verschijningvorm van de abdijkerk van 1238 is geweest Op de pijlers van het schip, deel uilmakend van een alternerend stelsel blijken de kerken uit 1604 en1803 te zijn gebouwd De voormalige koorpartij en de westbouw met toren hebben zich respectievelijk oostelijk en westelijk van het huidige gebouw bevonden. De zuidbeuk is wellicht in de 16e-eeuw deels verbouwd tot pastoorshuis en gedeeltelijk verwijderd. De huidige door pilasters gelede zaalkerk is blijkens een steen in de oostgevel gebouwd in 1883 door de aannemers K.H. Nieland en C.J. Huizenga naar een ontwerp van Architect P.B.Nienhuis. Huizinga heeft in Ten Post gewoonden heeft vaker samen met Nieland gewerkt.
In 1883 verwijderen zij de houten bovenbouw van de kerktoren te Huizinge en plaatsen de eenvoudige spits die nog altijd de toren siert (2). Een andere steen boven de ingang noemt de opdrachtgevers. Het gebouw Is overwegend neoclassicistisch, maar heeft spitsboogvensters met neogotische gietijzeren traceringen terwijl de dakgoten versierd zijn met een gezaagde decoratieve rand. De benedenzone van het muurwerk bestaat uit kloostermoppen die aan de buitenzijde als plint zijn bepleisterd. In de Tweede Wereldoorlog zijn een forse dakruiter en twee opvallende gietijzeren pinakels verloren gegaan, de huidige dak en gevelbekroningen zijn replica's die bij de restauratie van de kerk in 2002 zijn aangebracht. Een gedrukt witgepleisterd tongewelf dekt het stemmige witte interieur met banken in houtimitatie en een zwarte preekstoel. De toepassing van gietijzer zowel buiten als binnen is bij deze kerk opvallend.
De banken zijn versierd met lofwerk en ornamentiek In gietijzer. Het liturgisch centrum wordt van de kerkzaal gescheiden door een gietijzeren hekwerk en de preekstoel geschonken door de unicus collator Jhr. Johan Hora Siccama, vertoont evenals de deuren sierwerk, uitgevoerd in gietijzer.
Twee grote rouwborden herinneren aan Lammert Schotto Rengers en zijn echtgenote Elizabeth Bentinck tot Schoonheeten en Diepenveen, beiden overleden in 1779. De herenbank aan de zuidmuur van het oostelijk afgescheiden gedeelte van de kerkzaal heeft een 17e-eeuws gesneden dekstuk met in een cartouche, een gevierendeeld wapen van Rengers en Polman.
Voor de preekstoel liggen dertien grafzerken, meest van het geslacht Rengers. De oudste is uit 1553 en een andere herinnert aan de kroniekschrijver Johan Rengers van Ten Post 1542-1628. Onder de zerken bevindt zich een overwelfde grafkelder. In 2002 is een nieuwe klok gegoten door Laudy te Finsterwolde ter vervanging van een klok uit 1829 die is verdwenen in de Tweede Wereldoorlog, terwijl de klok uit 1373 nog steeds in de kerktoren van Slochteren hangt..
Tijdlijn
1211 - De bestaande dorpskerk word geschonken aan de pas opgerichte kloostergemeenschap Romerswerf.
1213 - De kloostergemeenschap sticht een klooster.
1217 - Oprichting Premostratenzerorde en het klooster krijgt de naam Bloemhof. De orde draagt uitsluitend witte gewaden en dit veroorzaakt de naamsverandering naar Wittewierum.
1238 - Bouw nieuwe abdijkerk gewijd aan Maria, Heilige Jan en Heilige Vrtus. Dit is de eerste beschreven bakstenen kerk in Nederland. De kerk wordt gebouwd als een Romanogotische kruisbasiliek met een grafkelder.
1373 - De abdijkerk wordt voorzien van een luidklok.
1561 - Het kooster wordt opgeheven. De luidklok verhuist naar de kerk van Slochteren.
1566 - Het klooster brandt af. de voormalig abdijkerk blijft ten dele bewaard.
1604 - Met de restanten van het klooster en de kerk wordt op de fundamenten van de abdijkerk een nieuwe kerk gebouwd.
Tot 1700 - Een herenbank met wapens van de geslachten Rengers en Polman komt in de kerk te staan.
1829 - De kerk wordt voorzien van een luidklok.
1863 - De 17e eeuwse kerk wordt afgebroken en vervangen dooreen zaalkerk in eclectische stijl met spitsboog vensters.
1868 - De spits van de toren van Huizinge wordt geplaatst op de toren.
1943 - De dakruiter met twee pinakels gaat verloren door het oorlogsgeweld. De luidklok wordt ontvreemd door de Duitse bezetters.
1977 - Overdracht naar de Stichting Oude Groninger Kerken.
2003 - Het dak wordt gerestaureerd en er wordt een nieuwe luidklok gegoten door klokkengieter Laudy.
Meer lezen:
Noten: 1. Altenerend stelsel. Het alternerend stelsel is in de bouwkunde het begrip voor het volgens een bepaalde regelmaat afwisselen van zware pijlers met lichtere pijlers of zuilen als dragende delen binnen een gebouw. Met name in de kerkenbouw is dit systeem veel toegepast bij de verdeling van het schip in middenbeuk en zijbeuken . Voordeel van het stelsel is dat het gebruik van zware pijlers tot een minimum beperkt kon worden. Het stelsel werd veelvuldig gebruikt in de romaanse architectuur, waarin met name de gewelven te zwaar werden uitgevoerd om volledig op lichte zuilen te kunnen vertrouwen. Een bijkomend voordeel was de esthetische, ritmische afwisseling. De meest voorkomende variant is die waarbij een pijler telkens wordt afgewisseld door een zuil. Soms wordt echter iedere pijler gevolgd door twee zuilen; in deze gevallen is het schip niet overwelfd en kon de constructie dus lichter uitgevoerd worden. Door de bouwkundige vernieuwing tijdens de gotiek werd het alternerend stelsel achterhaald en raakte het in onbruik. Alleen in een aantal vroeg-gotische stijlen werd het stelsel nog enige tijd toegepast. In de tweede helft van de 19e eeuw, waarin architecten bewust teruggrepen op middeleeuwse bouwstijlen, werd het stelsel weer op grotere schaal toegepast, in Nederland onder andere door de architecten P.J.H. Cuypers en C. Weber. Ontvangen van "http://nl.wikipedia.org/wiki/Alternerend_stelsel". 2. Uit: Groninger Kerken vijfde jaargang nr 3-4 november 1988.
Bronnen: 1. Kroniek van het klooster Bloemhof te Wittewierum. Inleiding, editie en vertaling prof. dr. H.P.H. Jansen
|
en dr. A. Janse. Uitg. Verloren, Hilversum, 1991; 568 bladzijden; in mijn bezit.
